ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΕΝΕΡΓΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ: "ΠΩΣ ΝΑ ΜΙΛΗΣΟΥΜΕ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΕΥΑΙΣΘΗΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ" - ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΜΕ ΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΟ ΥΓΕΙΑΣ κα.ΑΘΗΝΑ ΜΑΚΡΑΤΖΑΚΗ,ΥΠ.ΔΙΔΑΚΤΟΡΑ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ,ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ, ΣΤΟΝ ΕΘΕΛΟΝΤΙΚΟ ΦΟΡΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ "ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΕΝΕΡΓΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ"

Με μεγάλη μας τιμή και χαρά φιλοξενούμε στον
Εθελοντικό Φορέα Κοινωνικής Συμβουλευτικής
"ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΕΝΕΡΓΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ"
την κα. Αθηνά Μακρατζάκη, Ψυχολόγο Υγείας,
Υπ.Διδάκτoρα Τμήματος Ψυχολογίας, Πανεπιστημίου Κρήτης

Η κα. Αθηνά Μακρατζάκη θα μας μιλήσει για ένα πολύ ενδιαφέρον θέμα που έχει να κάνει με το πως μπορούμε να μιλήσουμε στα παιδιά και να διαχειριστούμε μαζί τους το ευαίσθητο ζήτημα της έννοιας του θανάτου

- Από πότε ένα παιδί, κα.Μακρατζάκη, έρχεται αντιμέτωπο με την έννοια του θανάτου;

    Ο θάνατος είναι ένα αναπόφευκτο γεγονός στη ζωή κάθε ανθρώπου. Πολλοί από εμάς διστάζουν να μιλήσουν για το θάνατο, και πολύ περισσότερο να συζητήσουν για το θέμα αυτό με τα παιδιά. Πολύ πριν το αντιληφθούμε, κάθε παιδί από μικρή ηλικία ακόμα έρχεται αντιμέτωπο με το θάνατο και γνωρίζει ότι υπάρχει.

   Τα παιδιά για παράδειγμα παρατηρούν τα ξερά φύλλα, ψόφια έντομα, νεκρά ζώα και κατοικίδια, ακόμα και γιαγιάδες ή παππούδες που λείπουν. Επίσης τα παιδιά έρχονται σε επαφή με την έννοια του θανάτου μέσα από ταινίες, βιντεοπαιχνίδια ή παραμύθια αλλά και το παιχνίδι τους. Ο θάνατος υπάρχει στην καθημερινή ζωή, και τα παιδιά έως ένα βαθμό το γνωρίζουν.

   Ένα παιδί μπορεί να αντιληφθεί την έννοια της απώλειας και των συναισθημάτων που τη συνοδεύουν, μέσα από απλά και καθημερινά γεγονότα.

   Για παράδειγμα μπορεί να θυμηθεί πώς ένιωσε όταν άλλαξε σπίτι και πήγε σε ένα καινούριο, ή έχασε ένα παιχνίδι που αγαπούσε πολύ ή ακόμα αποχωρίστηκε ένα ρούχο το οποίο δεν μπορεί να φορέσει πλέον. Η κατάλληλη διαχείριση αυτών των καθημερινών απωλειών, θα βοηθήσει το παιδί να αντιμετωπίσει και άλλες απώλειες στη διάρκεια της ζωή του, συμπεριλαμβανομένου και ενός θανάτου.

Μιλώντας με ένα παιδί για το θάνατο μπορούμε να ανακαλύψουμε το τι γνωρίζει ή δε γνωρίζει, τί σκέφτεται και τί το προβληματίζει, τί δεν έχει καταλάβει ή τί το ανησυχεί σχετικά με το θάνατο. Κάθε παιδί είναι διαφορετικό και αντιμετωπίζει μια απώλεια όπως ο θάνατος με το δικό του μοναδικό τρόπο.

- Είναι σωστό να κρύβουμε την αλήθεια από τα παιδιά και να μη δείχνουμε μπροστά τους τα δικά μας συναισθήματα;

   Πολλές φορές οι γονείς στην προσπάθειά τους να προστατεύσουν τα παιδιά από τον πόνο και τη θλίψη που προκαλεί μια απώλεια όπως ο θάνατος , αποκρύπτουν την αλήθεια από το παιδί ή κρύβουν τον πόνο τους για την απώλεια, θεωρώντας ότι πρέπει να είναι δυνατοί για τα παιδιά τους. Ωστόσο θα πρέπει να αναρωτηθούμε εάν μια τέτοια τακτική είναι η καταλληλότερη.

   Τα παιδιά από μικρή κιόλας ηλικία είναι εξαιρετικοί παρατηρητές και είναι σε θέση να διαβάσουν μηνύματα στο πρόσωπο των γονιών και των οικείων τους. Όταν αποφεύγουμε να μιλήσουμε για κάτι, αυτό αναστατώνει τα παιδιά με αποτέλεσμα να διστάζουν να συζητήσουν ή να ρωτήσουν για τα θέματα που τα απασχολούν, και να αποφεύγουν να εκφράσουν τα συναισθήματά τους. Όταν επιλέγουμε την αποφυγή, το παιδί μπορεί να λάβει το εξής μήνυμα: “Εάν η μαμά και ο μπαμπάς δεν μπορούν να μιλήσουν για αυτό το θέμα, τότε είναι κακό και δε θα πρέπει ούτε εγώ να μιλάω γι’ αυτό”. Οι παρατηρήσεις αυτές των παιδιών συχνά οδηγούν σε άγχος και αβεβαιότητα αλλά και φανταστικές ερμηνείες -οι οποίες συχνά είναι λανθασμένες - για τα όσα θέλουν να ρωτήσουν αλλά δεν μπορούν. Τα περισσότερα παιδιά, ιδιαίτερα τα μικρότερα σε ηλικία, θέλουν να μάθουν με τι μοιάζει ο θάνατος. Άλλα παιδιά αναρωτιούνται τί γίνεται όταν κάποιος πεθάνει, πού πηγαίνει, αν έχει ανάγκες (π.χ. αν κρυώνει, αν πεινάει).

   Όλες αυτές είναι αναμενόμενες ερωτήσεις από ένα παιδί τις οποίες θα πρέπει να αντιμετωπίζουμε με κατανόηση και υπομονή ενισχύοντας την ανοιχτή επικοινωνία μαζί του. Από την άλλη , δεν είναι συνετό να παρέχουμε στο παιδί πληροφορίες τις οποίες δεν είναι σε θέση να καταλάβει ή με τον τρόπο του μας δείχνει ότι δε θέλει να γνωρίζει.

   Η καλύτερη βοήθεια που μπορούμε να παρέχουμε στα παιδιά σε σχέση με το γεγονός του θανάτου, είναι οι απλές και ευθείες απαντήσεις σε δικές του ερωτήσεις με ένα λεπτό και ισορροπημένο τρόπο που θα ανταποκρίνεται στο αναπτυξιακό στάδιο του κάθε παιδιού και θα το ενθαρρύνει να επικοινωνήσει.

   Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι για να βοηθήσουμε τα παιδιά να αντιμετωπίσουν το γεγονός ενός θανάτου, θα πρέπει να είμαστε οι ίδιοι σε θέση να τον αντιμετωπίσουμε μιλώντας ανοιχτά γι αυτό το γεγονός και δίνοντας έτσι το παράδειγμα στο παιδί ότι ο θάνατος ενός προσώπου είναι ένα θέμα το οποίο μπορούμε να συζητάμε.

- Πως κατανοούν τα παιδιά το θάνατο ανάλογα με την ηλικία τους και τι πρέπει να προσέξουμε;

   Οι μελέτες δείχνουν ότι τα παιδιά περνάνε από διάφορα στάδια στην κατανόησή τους ως προς το θάνατο.

   Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας αντιλαμβάνονται το θάνατο ως απουσία, αλλά δεν κατανοούν ότι ο θάνατος είναι οριστικός. Πιστεύουν ότι εκείνος που πέθανε θα επιστρέψει ή ότι εξακολουθεί να ζει, να σκέφτεται και να αισθάνεται εκεί που βρίσκεται. Κατανοούν δηλαδή το θάνατο ως κάτι προσωρινό.

   Μιλώντας στα παιδιά αυτής της ηλικίας θα πρέπει να προσέξουμε ιδιαίτερα ώστε να προσαρμόσουμε το λεξιλόγιό μας για να γίνουμε κατανοητοί. Τα παιδιά μικρότερης ηλικίας τείνουν να εκλαμβάνουν όσα λέμε κυριολεκτικά. Συχνά οι γονείς στην προσπάθειά τους να προστατεύσουν το παιδί από οδυνηρά συναισθήματα και να μειώσουν τη συναισθηματική φόρτιση που σχετίζεται με ένα τέτοιο γεγονός, χρησιμοποιούν εκφράσεις διφορούμενες όπως “κοιμήθηκε” , “χάθηκε”, “πήγε στον ουρανό”, “τον πήρε ο θεός γιατί τον αγαπούσε” οι οποίες προκαλούν σύγχυση ή άγχος στο παιδί και δεν του δίνουν μια σαφή πληροφορία για το τι έχει συμβεί. Καλύτερο θα ήταν να χρησιμοποιήσουμε λέξεις όπως “πέθανε” ή “θάνατος.

Επίσης τα παιδιά αυτής της ηλικίας μπορεί να φτιάξουν μαγικές ιστορίες γύρω από το θάνατο (για παράδειγμα να νομίζουν ότι η μαμά τους ζει κυριολεκτικά στα σύννεφα και να ανησυχούν ότι όταν τα σύννεφα εξαφανιστούν εκείνη μπορεί να πέσει).

    Ο θάνατος μπορεί να υπάρχει στο παιχνίδι των παιδιών (να αναπαριστούν τον «πεθαμένο»). Μπορεί να κάνουν επαναλαμβανόμενες ερωτήσεις ή να συμπεριφέρονται σα να μην έχει συμβεί τίποτα. Τα παιδιά σε αυτή την ηλικία θέλουν υποστήριξη στο να αναγνωρίσουν τα συναισθήματά τους και να πάρουν απαντήσεις απλές και άμεσες.

    Θα πρέπει να τα καθησυχάσουμε ότι υπάρχει κάποιος να τα φροντίζει και να καλύπτει τις ανάγκες τους, τα ενημερώνουμε ότι το νεκρό σώμα δεν πονάει, ούτε κρυώνει ούτε έχει ανάγκες, και διαβεβαιώνουμε το παιδί ότι δε φταίει εκείνο για το θάνατο του αγαπημένου προσώπου.

    Τα παιδιά σχολικής ηλικίας κατανοούν ότι ο θάνατος είναι μη αναστρέψιμος, αλλά θεωρούν ότι συμβαίνει μόνο στους άλλους.

    Επίσης έχουν την τάση να προσωποποιούν το θάνατο και να τον συσχετίζουν με κάποια μορφή όπως για παράδειγμα με ένα σκελετό. Μπορεί να φοβούνται το τι θα τους συμβεί εάν κάποιο άλλο αγαπημένο τους πρόσωπο ή γονιός πεθάνει. Συναισθήματα όπως ενοχές, θυμός, φόβος, ανησυχία, απόσυρση και μοναχικότητα είναι πιθανό να είναι παρόντα στα παιδιά αυτής της ηλικίας.

    Τα παιδιά θα πρέπει να ενθαρρύνονται να εκφράσουν τα συναισθήματά τους με όποιο τρόπο επιθυμούν (για παράδειγμα με λόγια, με ζωγραφιές ή με το παιχνίδι τους) και να τους δίνονται απλές και σαφείς απαντήσεις σε όσα τα απασχολούν.

    Μιλώντας στα παιδιά πρώτης σχολικής ηλικίας θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε συγκεκριμένα και οικεία παραδείγματα ως προς τις βασικές λειτουργίες που μας κρατούν στη ζωή, τα οποία θα κάνουν πιο κατανοητή την έννοια του θανάτου. Για παράδειγμα να πούμε στο παιδί ότι όταν ένα λουλούδι πεθαίνει , δεν ανθίζει πια.

    Επίσης, όταν ένας σκύλος πεθαίνει δεν γαυγίζει και δεν τρέχει πια. Το ίδιο συμβαίνει και με έναν άνθρωπο ο οποίος όταν πεθαίνει δεν αναπνέει δεν τρώει, δε μιλάει και δε σκέφτεται πια. Το παιδί μπορεί να κάνει πολλές ερωτήσεις πάνω σε αυτό, ή να σιωπήσει και να επανέλθει αργότερα με κάποιες απορίες. Είναι σημαντικό να διακρίνουμε στον τρόπο που μας ρωτάει το παιδί, αν έχει καταλάβει τα όσα του είπαμε ή αν έχει μπερδευτεί.

    Πολλά παιδία ιδιαίτερα τα μικρότερα σε ηλικία μπορεί να κάνουν την ίδια ερώτηση ξανά και θα πρέπει να έχουμε κατανόηση και υπομονή να τους δώσουμε κάθε φορά μια απλή και σχετική με αυτό που ρώτησαν εξήγηση.

    Οι έφηβοι έχουν κατανοήσει πλέον την έννοια του θανάτου, γνωρίζουν ότι είναι μη αναστρέψιμος, γνωρίζουν ότι όλα τα έμβια όντα πρόκειται να πεθάνουν και αντιλαμβάνονται τις μεταφυσικές και συμβολικές ερμηνείες του θανάτου. Συχνά οι έφηβοι αναζητούν μια φιλοσοφική άποψης για τη ζωή και το θάνατο καθώς και το νόημα της ζωής.

    Στην προσπάθειά τους να αντιμετωπίσουν την έννοια του θανάτου προσπαθούν να ξεπεράσουν τους φόβους τους επιβεβαιώνοντας τον έλεγχο που έχουν πάνω στη θνητότητα υιοθετώντας σε μερικές περιπτώσεις επικίνδυνες συμπεριφορές. Με ένα έφηβο θα πρέπει να είμαστε ειλικρινείς ή να μιλήσουμε ανοιχτά και για τα δικά μας συναισθήματα.   Ακόμα θα πρέπει να σεβαστούμε την ανάγκη του εφήβου για προσωπικό χρόνο.

- Τι θα πρέπει να προσέξουμε όταν μιλάμε σε ένα παιδί για το θάνατο και πώς να τα βοηθήσουμε πιο αποτελεσματικά;

Το τι θα πούμε ή πότε θα μιλήσουμε σε ένα παιδί για το θάνατο, εξαρτάται από την ηλικία του παιδιού και τις εμπειρίες που έχει. Επίσης θα εξαρτηθεί από τις δικές μας εμπειρίες, τις δικές μας αξίες και συναισθήματα, και τη δική μας οπτική ή τις ευκαιρίες που θα μας δοθούν.
Για παράδειγμα, μια κουβέντα γύρω από το θάνατο μπορεί να προκύψει από μια είδηση που ακούσαμε στα μέσα ενημέρωσης, ή να προκύψει μέσα από μια οικογενειακή κρίση και να είναι φορτισμένη συναισθηματικά.

Συνεπώς δεν υπάρχει συγκεκριμένη στιγμή ή συγκεκριμένος τρόπος με τον οποίο θα χειριστούμε το ζήτημα του θανάτου με ένα παιδί. Εάν και δεν υπάρχουν τυποποιημένες απαντήσεις, μπορούμε ωστόσο να ακολουθήσουμε κάποια βήματα τα οποία θα προσαρμόσουμε στις δικές μας οικογενειακές ανάγκες:

Να είμαστε ανοιχτοί απέναντι στην επιθυμία του παιδιού να επικοινωνήσει όταν νιώσει έτοιμο. Μπορεί το παιδί να θέλει να κάνει αμέσως ερωτήσεις , ή να επεξεργαστεί αυτά που του είπαμε και να επανέλθει αργότερα με κάποιες απορίες.
Να ακούσουμε και να αποδεχτούμε τα συναισθήματα του παιδιού. Είναι σημαντικό να συζητήσουμε με το παιδί και να δημιουργήσουμε ένα περιβάλλον υποστήριξης και κατανόησης, όπου οι ερωτήσεις του παιδιού θα απαντηθούν με σεβασμό και χωρίς επίκριση.
Να δώσουμε σύντομες, απλές και κατάλληλες απαντήσεις ανάλογα με την ηλικία του παιδιού. Όπως αναφέραμε ήδη, το πώς θα μιλήσουμε σε ένα παιδί εξαρτάται από την ηλικία του.
Να δώσουμε στο παιδί ειλικρινείς απαντήσεις ιδιαίτερα όταν είναι φανερά αναστατωμένο. Όταν μιλήσουμε σε ένα παιδί για το θάνατο, αρχικά θα πρέπει να είμαστε ανοιχτοί και να μην αποκρύπτουμε την αλήθεια παρέχοντας ψεύτικες ή παραποιημένες πληροφορίες οι οποίες όπως αναφέραμε ήδη μπορεί να μπερδέψουν και να ενισχύσουν το άγχος του.
Όταν δεν γνωρίζουμε τι να απαντήσουμε, είναι προτιμότερο να πούμε στο παιδί ότι οι μεγάλοι δεν έχουν πάντα όλες τις απαντήσεις και ότι δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ακριβώς ποια είναι η απάντηση στην ερώτησή του. Η ειλικρίνεια και η αμεσότητα είναι προτιμότερη από το να πούμε στο παιδί κάτι για το οποίο δεν είμαστε σίγουροι ή δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα αλλά θεωρούμε ότι προσωρινά θα καθησυχάσει το παιδί.
Πληροφορούμε το παιδί για το τι θα γίνει στο μέλλον. Τα παιδιά μπορεί να ανησυχούν για το τι θα αλλάξει ή ποιος θα τα φροντίσει από δω και πέρα. Θα πρέπει εξηγήσουμε στα παιδιά για ενδεχόμενες αλλαγές στην καθημερινή οικογενειακή ζωή, καθώς και για τις συνήθειες που δεν θα αλλάξουν και θα παραμείνουν σταθερές.
Αναπολούμε αγαπημένες στιγμές και κρατάμε ενθύμια. Με αυτό τον τρόπο βοηθούμε το παιδί να αποδεχτεί το θάνατο και να απαλύνουμε τον πόνο της απώλειας με το να καταλάβει ότι ένα πρόσωπο μπορεί να μη βρίσκεται ως φυσική οντότητα στη ζωή του, όμως μπορεί να βρίσκεται στις αναμνήσεις του.
Δίνουμε ένα ελπιδοφόρο μήνυμα στο παιδί. Το παιδί θα πρέπει να γνωρίζει ότι ο πόνος που βιώνει μετά την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου, δε θα διαρκέσει για πάντα και ότι κάποια στιγμή θα μειωθεί μέχρι να μπορέσει να συνεχίσει πάλι κανονικά τη ζωή του και να αντλεί και πάλι ευχαρίστηση από την καθημερινότητά του.

- Ποιες είναι οι πιο συνηθισμένες αντιδράσεις των παιδιών στην είδηση του θανάτου;

    Κάθε παιδί αντιδρά διαφορετικά στο θάνατο, ανάλογα με το αναπτυξιακό του στάδιο, την ψυχοσυναισθηματική του ωριμότητα, τη σχέση που διατηρούσε με το άτομο που πέθανε, αλλά και τη στάση που έχουν υιοθετήσει οι κοντινοί σε εκείνο άνθρωποι.
    Θα πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας ότι κάθε παιδί βιώνει διαφορετικά τη ζωή και έχει το δικό του τρόπο να εκφράζει και να διαχειρίζεται τα συναισθήματά του. Μερικά παιδιά μπορεί να μην αντιδράσουν τόσο στην απώλεια ενός παππού η μιας γιαγιάς αλλά να αναστατωθούν ιδιαίτερα με το θάνατο ενός κατοικίδιου.
    Μερικά παιδιά μπορεί να μην αναφέρουν ποτέ το θάνατο αλλά να τον εντάσσουν στο παιχνίδι τους με τη φαντασία που έχουν γύρω από αυτόν.Μια σημαντική και συχνή αντίδραση των παιδιών στην είδηση ενός θανάτου , είναι οι ενοχές.

    Έρευνες έχουν δείξει ότι όταν τα παιδιά βιώνουν το θάνατο ενός κοντινού τους προσώπου, συνήθως συγγενούς, συχνά αισθάνονται ενοχές ή αισθάνονται ότι κατά κάποιο τρόπο προκάλεσαν το θάνατο του αγαπημένου τους. Για παράδειγμα τα παιδιά μικρότερης ηλικίας μπορεί να νομίζουν ότι ο θυμός που είχαν εκφράσει κάποτε προς αυτό το άτομο προκάλεσε το θάνατό του. Μερικά παιδιά μπορεί να βιώσουν το θάνατο ως τιμωρία (“η μαμά πέθανε γιατί ήμουν κακό παιδί”).
   Θα μπορούσαμε να βοηθήσουμε τα παιδιά, διαβεβαιώνοντάς τα πως πάντα τα αγαπούσαν και πάντα θα τα αγαπούν και πως δεν ευθύνονται τα ίδια για το θάνατο του αγαπημένου προσώπου. Τα παιδιά επίσης μπορεί να εκφράσουν φόβους ότι θα πεθάνουν τα ίδια ή ότι θα πεθάνουν και άλλα αγαπημένα τους πρόσωπα. Και πάλι καλό είναι να διαβεβαιώσουμε το παιδί ότι ο θάνατος ενός προσώπου δε σημαίνει ότι και άλλοι άνθρωποι που αγαπάει το παιδί θα πεθάνουν σύντομα. Παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας μπορεί να αισθανθούν ενοχές για πράγματα που είπαν ή έκαναν , ή ακόμα πράγματα που δεν είπαν ή δεν έκαναν. Σε αυτή την περίπτωση μπορούμε να καθησυχάσουμε το παιδί λέγοντάς του για παράδειγμα ότι συχνά εκδηλώνουμε το θυμό μας σε πρόσωπα που αγαπάμε και ότι εκείνοι που μας νοιάζονται το καταλαβαίνουν και μας συγχωρούν.
    Μια άλλη συχνή αντίδραση των παιδιών είναι ο θυμός, τον οποίο ενδέχεται να εκφράσουν τα παιδιά σε άτομα που έχασαν και τους πρόσφεραν αγάπη και προστασία. Ο θυμός συχνά είναι μέρος του πένθους και θα πρέπει να δεχόμαστε αυτό το συναίσθημα από τα παιδιά και να μην το κατακρίνουμε. Σε αυτή την περίπτωση θα μπορούσαμε να πούμε στο παιδί ότι θα έχει πάντα κάποιον να το φροντίζει και να το αγαπάει.
    Επίσης, μπορεί να παρατηρήσουμε στα παιδιά το φαινόμενο της παλινδρόμησης σε ένα προηγούμενο αναπτυξιακό στάδιο. Για παράδειγμα μπορεί να ξεκινήσουν πάλι να πιπιλούν το δάχτυλό τους, να μιλούν σαν μωρά, να θέλουν να τα κρατήσουν ή να τα ταΐσουν σαν μωρά, να βρέχουν το κρεβάτι τους ή να χρειάζονται πάνες. Αυτές οι συμπεριφορές συνήθως είναι προσωρινές και χρειάζεται η δική μας στήριξη και κατανόηση προς τα παιδιά για να τα βοηθήσουμε να περάσουν αυτό το στάδιο.

   Σε κάποιες περιπτώσεις τα παιδιά δεν εκφράζουν το θυμό τους και στρέφουν τα συναισθήματά τους προς τον εαυτό τους. Αυτά τα παιδιά ενδεχομένως να παρουσιάζουν καταθλιπτικά συμπτώματα,συμπτώματα απόσυρσης, ευερεθιστότητας, επιθετικότητας ή να παρουσιάζουν ανορεξία, να έχουν εφιάλτες και ψυχοσωματικές αντιδράσεις.

Εάν αυτά τα συμπτώματα επιμείνουν για μήνες , τότε ίσως κρίνεται σκόπιμη η ψυχολογική στήριξη του παιδιού από έναν ειδικό. Η διαδικασία του πένθους κρατά πολύ καιρό. Διάφορα μέρη αναμνήσεων ή παραδοσιακές οικογενειακές συγκεντρώσεις και τελετές μπορεί να αφυπνίσουν πολλά συναισθήματα.

     Θα πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας ότι κάθε παιδί αντιμετωπίζει διαφορετικά το θάνατο. Συνήθως μετά από μια περίοδο 6 μηνών από το θάνατο ενός σημαντικού προσώπου, αναμένεται το παιδί να έχει επανέλθει στην καθημερινή του ρουτίνα. Η θλίψη που προκαλεί ένας θάνατος σταδιακά υποχωρεί, ωστόσο η αποδοχή του θανάτου είναι κάτι που συνεχίζεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας.

- Θα πρέπει τα παιδιά να είναι παρόντα στην κηδεία;

    Η τελετή της κηδείας επιτελεί ένα σημαντικό σκοπό και βοηθά τους ζώντες ανθρώπους να μνημονεύσουν, να αποδεχτούν και να αντιμετωπίσουν την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου.

   Το εάν ένα παιδί θα πρέπει να παρευρεθεί σε μια τέτοια τελετή θα εξαρτηθεί από το συγκεκριμένο παιδί και την συγκεκριμένη κατάσταση.

   Οι γονείς είναι εκείνοι που θα αποφασίσουν πως και σε ποια έκταση θα παρακολουθήσουν τα παιδιά μια τελετή κηδείας.

    Εάν το παιδί είναι μεγάλο , είναι σε θέση πλέον να καταλάβει το γεγονός και θέλει να συμμετέχει, το να παρευρεθεί στην κηδεία θα το βοηθήσει να αποδεχτεί την πραγματικότητα έχοντας παράλληλα την υποστήριξη των δικών του ανθρώπων.

    Εάν το παιδί πρόκειται να παρευρεθεί σε μια κηδεία, καλό θα είναι να το προετοιμάσουμε και να γνωρίζει από πριν τι θα ακούσει και τι θα δεί πριν, κατά τη διάρκεια και μετά από την τελετή (για παράδειγμα το φέρετρο ή το νεκρό σώμα). Το παιδί θα πρέπει να γνωρίζει ότι σε αυτά τα γεγονότα, οι άνθρωποι συνήθως εκφράζουν τη στεναχώρια τους με πολλούς τρόπους και ότι πολλοί από τους ανθρώπους θα κλαίνε.

    Θα ήταν καλό κατά τη διάρκεια της τελετής να είναι μαζί με το παιδί ένα ψύχραιμο άτομο που θα μπορεί να δώσει ήρεμες και κατάλληλες απαντήσεις στο παιδί. Εάν το παιδί δεν θέλει να παρευρεθεί στην κηδεία, δε θα πρέπει να το επικρίνουμε ή να το κάνουμε να αισθανθεί ενοχές.

- Συνοψίζοντας,κα.Μακρατζάκη,τι θα λέγατε σαν μήνυμα στους γονείς αναφορικά με τη διαχείριση του θανάτου και το πως θα μιλήσουν και θα συμπεριφερθούν απέναντι στα παιδιά τους;

Το παιδί μπορεί να μη γνωρίζει πώς να συμπεριφερθεί μετά από το νέο ενός θανάτου. Θα πρέπει να θυμόμαστε ότι το παιδί θα αντιμετωπίσει το θάνατο με τον τρόπο που θα επιλέξουν να το κάνουν και τα σημαντικά πρόσωπα στη ζωή του.

Μπορούμε να ενθαρρύνουμε την επικοινωνία με το παιδί με το να δείξουμε το γνήσιο ενδιαφέρον μας για τα όσα έχει να μας πει. Σημαντικό είναι να είμαστε ανοιχτοί, ειλικρινείς και άνετοι με τα δικά μας συναισθήματα ώστε η βοήθειά μας προς το παιδί να είναι ουσιαστική.
Σε κάθε περίπτωση δεν είναι συνετό να λέμε στο παιδί τι πρέπει να νιώθει, αλλά να το βοηθήσουμε να εκφράσει αυτά που σκέφτεται.

    Είναι πολύ σημαντικό, με κάποια ευκαιρία που θα μας δοθεί να βοηθήσουμε τα παιδιά μας να κατανοήσουν το μυστήριο του θανάτου και το κυριότερο να τα βοηθήσουμε να διαχειριστούν επαρκώς τις απώλειες της καθημερινής ζωής τους.

     Τα παιδιά εάν εξοικειωθούν με την απώλεια από μικρή ηλικία και μάθουν πώς να την αντιμετωπίζουν, θα εξελιχθούν σε ενήλικες που θα έχουν την ικανότητα να διαχειρίζονται αποτελεσματικά μελλοντικές καταστάσεις που ενέχουν την απώλεια στη ζωή τους (όπως αλλαγή εργασίας, ένα χωρισμό ή ένα θάνατο).